- Pi­še: Mi­lu­tin Mi­ćo­vić

Op­sta­nak na­ro­da, kod Nje­go­ša je ne­po­sred­no ve­zan sa razumijevanjem taj­ne čo­vje­ka, tj. sa nje­go­vim po­stan­kom, i po­sto­ja­njem u du­bljoj isti­ni. Op­stan­ka ne­ma bez po­stan­ka! Op­stan­ka ne­ma bez po­sto­ja­nja, bez usta­ja­nja i sta­ja­nja u du­bljoj isti­ni. A sta­ja­ti u du­bljoj isti­ni, i po­sta­ja­ti iz du­blje isti­ne, mo­gu sa­mo oni ko­ji raz­go­ri­je­va­ju u se­bi „be­smrt­nu iskru“, ko­jom čo­vjek „ne­što vi­še vi­di“ (vi­še od dru­gih).
Nje­goš je upo­tri­je­bio mno­ge raz­li­či­te kva­li­fi­ka­ti­ve za ono što se su­mar­no na­zi­va – svi­jet. Na po­vr­ši­ni – svi­jet je „grd­na mje­ša­vi­na“ sve­ga i sva­če­ga, i „sa­jam be­smi­sle­ni“. Kad se po­gle­da ne­što du­blje, „Svi­jet je ovaj ti­ran ti­ra­ni­nu“, i „so­stav pa­kle­ne ne­slo­ge“. Za­to je rat i „bor­ba ne­pre­sta­na“ i u pri­ro­di, i u čo­vje­ku, i me­đu lju­di­ma i na­ro­di­na, ali i na ne­be­si­ma. Sa­mo ne­bom oza­re­ni mu­drac ne­što vi­še vi­di, pa on vi­di da: „I ci­je­li ovi bes­po­red­ci, Po po­ret­ku ne­ko­me slje­du­ju. Nad svom ovom grd­nom mje­ša­vi­nom. Opet um­na si­la tor­že­stvu­je“. (G, v. 2309-2313)
Taj­na ula­ska u du­blju isti­nu, otva­ra pro­sto­re pam­će­nja, i ne sa­mo isto­rij­skog, ne­go i ne­be­skog. U to­me je ge­nij Nje­go­šev je­dan ve­li­ki pri­mjer i uzor. Jer kroz taj ula­zak u taj­nu čo­vje­ka, Nje­go­šu se otvo­ri­lo pam­će­nje svog na­ro­da, skri­ve­ni na­rod­ni vi­ta­li­zam, i oni vi­te­ški pri­mje­ri Obi­li­ća, La­za­ra i Ka­ra­đor­đi­ja, či­ja su vi­te­štva isto bi­la na­dah­nu­ta upra­vo be­smrt­nom iskrom, i či­ja su ju­na­štva bi­la po­e­zi­ja slo­bo­de, čo­vje­ko­lju­blja i bo­go­lju­blja. Je­di­no je Tvo­rac od­go­vo­ran za op­sta­nak uni­ver­zu­ma, a čo­vjek, kao lu­ča mi­kro­ko­zma, kao „tvar Tvor­cem iza­bra­na“, od­go­vo­ran je za op­sta­nak te be­smrt­ne iskre u se­bi, u svo­joj kul­tu­ri, i u svom na­ro­du, u čo­vje­čan­stvu.
Ve­li­ki pje­sni­ci čo­vje­čan­stva, bi­li su uglav­nom ja­ko ve­za­ni i za sud­bi­nu svog na­ro­da, kao Dan­te, Ge­te, Pu­škin, ali, re­kli bismo da ni­je­dan ni­je bio ta­ko ve­zan za svoj na­rod kao Nje­goš. I ni­je­dan od tih ve­li­ka­na svjet­skih ni­je bio ono što je bio Nje­goš - vla­di­ka i vla­dar svog, iako ma­log, po­ro­blje­nog i ne­po­ro­blje­nog na­ro­di­ća. No, Nje­go­še­va ve­li­či­na ni­je bi­la pr­ven­st­ve­no u to­me, što je ta­ko bio du­hov­no ve­zan za sud­bi­nu svo­ga na­ro­da, ne­go što je bio ži­vo­tvor­no po­ve­zan s ne­be­skim, s bo­žan­skim taj­na­ma ko­je su da­te čo­vje­ku, da ga ne bi smrt­na pra­ši­na za­da­vi­la.
Svje­tlost Nje­go­še­vog pje­snič­kog dje­la ne bi mo­gla do­la­zi­ti i do nas, kroz vje­ko­ve, da ni­je raz­go­rio ta­ko ogrom­nu stva­ra­lač­ku va­tru, ko­ja je pre­šla ne sa­mo gra­ni­ce jed­nog čo­vje­ka, ne­go je da­le­ko na­di­šla i gra­ni­ce ple­me­na i gra­ni­ce vre­me­na.
Nje­go­še­vo pje­snič­ko dje­lo mno­go je tum­ač­e­no, i nje­go­va slo­že­nost, du­bi­na i komp­plek­snost da­je mo­guć­no­sti raz­li­či­tog tu­ma­če­nja. Za­po­šljava­lo je mno­ge umo­ve, ido­lo­gi­je i in­te­lek­tu­al­na za­ni­ma­nja, pa i po­li­tič­ke in­te­re­se, ali naj­bo­lji su tra­ži­li nje­go­vu cje­li­nu. Iz­dva­ja­nje Nje­go­ša iz isto­rij­skog kon­te­ksta, i nje­go­ve ve­za­no­sti za na­rod­nu sud­bi­nu jed­na­ko je lo­še kao odva­ja­nje nje­go­vo od ži­vo­tvor­nih ener­gi­ja Tvor­ca ko­me je is­pje­vao him­ne. Ne tre­ba po­seb­no na­gla­ša­va­ti da je Nje­goš pje­snik 19. vi­je­ka, ali tre­ba nagla­ša­va­ti da nje­gov ge­nij pro­ži­ma sve na­še vje­ko­ve. Isti­na je da se naj­du­blje po­za­ba­vi­o me­ta­fi­zič­kom taj­nom čo­vje­ka, ali tu je taj­nu pro­vje­rio kroz is­ku­še­nja ko­ja čo­vje­ka sna­la­ze u re­al­nom isto­rij­skom vre­me­nu.
Po du­hu, je­zi­ku i na­rod­no­sti mi smo naj­bli­ži na­sled­ni­ci Nje­go­še­vi, a pje­sni­ko­vo pro­zor­lji­vo i pro­dor­no gle­da­nje u čo­vje­ka, u dra­ma­ti­ku vre­me­na, u sud­bi­nu svog na­ro­da osta­lo je i do da­nas ja­sno, i kao da se sva­kim da­nom iz­o­štra­va. Sve što vi­še do­la­zi u pi­ta­nje naš op­sta­nak, i kao na­ro­da, i kul­tu­re, i jezika, i kao lju­di, ti­me Nje­go­še­vi sti­ho­vi po­sta­ju ubje­dlji­vi­ji, re­al­ni­ji i ži­vot­ni­ji. Nje­goš je dao mno­ge for­mu­le za op­sta­nak na­ro­da i čo­vje­ka, ali one su sve za­sno­va­ne na du­bo­kom ra­zu­mi­je­va­nju čo­vje­ko­ve su­šti­ne, slo­bo­de, i smi­la ži­vo­ta. Bi­ti čo­vjek ko­ji u se­bi ak­ti­vi­ra sva ta bit­na pi­ta­nja, „du­žnost je naj­sve­ti­ja“, ko­ja ot­kri­va for­mu­lu po­stan­ka i op­sta­na­ka, i po­sto­ja­nja i sta­ja­nja u svom ime­nu.
I mo­gli bi za­vr­ši­ti ovo slo­vo Nje­go­še­vim opo­mi­njanjem na smi­sa­o čo­vje­ko­vog do­la­ska na svi­jet: „Ime če­sno za­slu­ži li na njoj (na ze­mlji) On je ima ra­šta po­la­zi­ti. A bez to­ga u što on­da spa­da“ (G.v.2333-35)
(Autor je knji­žev­nik)